Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

Παρίσι 1895: Ερμηνεύοντας τον αντίκτυπο των δριμύτατων κοινωνικοπολιτικών μεταβολών στη Γαλλία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, ο ψυχολόγος και εθνολόγος Γκoυστάβ Λε Μπον θεμελιώνει τη θεωρία του για την επίδραση της μάζας στην ψυχολογία του ατόμου, θέτοντας τις βάσεις για την επιστήμη της Κοινωνικής Ψυχολογίας.

...........Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται διαφορετικά όταν είναι μόνοι τους από ότι όταν δρουν μέσα στην ομάδα. Από αυτή την παρατήρηση προκύπτουν μερικά ερωτήματα που θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε :

Γιατί τα άτομα μέσα στις ομάδες δένονται μεταξύ τους και αντιδρούν ως σύνολο;
Γιατί δεν αντιστέκονται στον αρχηγό τους;
Γιατί κυριαρχεί η προσωπική αστάθεια, με συνέπεια να χάνουν την ατομικότητά τους;
Γιατί δεν αποσκοπούν πλέον στο προσωπικό τους συμφέρον;
Γιατί υιοθετούν κοινή συμπεριφορά και γνώμη με την ομάδα, στην οποία ανήκουν;

Γιατί τέλος, οι ομάδες γίνονται άλλοτε επικίνδυνες και άλλοτε δρουν ευεργετικά μέχρι του σημείου να είναι ικανές να ανατρέψουν και τα πλέον παντοδύναμα αντιδημοκρατικά καθεστώτα;

Πρώτα ασχολήθηκαν με τη διάσταση αυτή της συμπεριφοράς ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Από τότε σταδιακά αναπτύχθηκε και καταγράφηκε ο κλάδος της Επιστήμης υπό τον τίτλο «Κοινωνική Ψυχολογία», ο οποίος ασχολείται με την παρατήρηση και την ερμηνεία της κοινωνικοποίησης του ανθρώπου, δηλαδή τη μελέτη των σχέσεών του με τα άλλα άτομα της κοινωνίας.

Μέσα στην ευρύτερη Κοινωνική Ψυχολογία εξετάζεται επιμέρους η Συλλογική Ψυχολογία. Η Συλλογική Ψυχολογία μελετά τα φαινόμενα συλλογικού χαρακτήρα, που είτε απαντώνται σε συνάφεια, είτε είναι καταστρεπτικά και εμπλέκουν τους συνειδητούς και ασυνείδητους μηχανισμούς των εκάστοτε κοινωνιών. 

Αυτοί οι μηχανισμοί αφορούν συνήθως στις σταθερές μάζες ή τα πλήθη, που περιστασιακά δέθηκαν μεταξύ τους ή τις σχέσεις αυτών με τις μειονότητες.

Η Συλλογική Ψυχολογία ασχολείται επίσης με τις ομάδες μειονότητας-πλειονότητας και τη σχέση αυτών με την εκάστοτε εξουσία, εκείνοι που ακολουθούσαν σαν πρόβατα τους αρχηγούς τους και βίωναν το φόβο της εξόδου από το μαντρί, με το λύκο να παραμονεύει.

Ο μεγάλος Λε Μπον υποστήριξε ότι «ο όχλος είναι ένα κοπάδι, που δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς εξουσία». Για το Λε Μπον, «οι μονάδες του όχλου που θα είχαν προσωπικότητα αρκετά έντονη για να αντιδράσουν στην υποβολή, είναι αριθμητικά ελάχιστες και παρασύρονται κι αυτές από το ρεύμα. 

Το πολύ που μπορούν να κάνουν είναι μια παρέκκλιση με μια διαφορετική υποβολή. Μια κατάλληλη λέξη, μια εικόνα που κάποιοι τη θύμισαν έγκαιρα, απέτρεψε κάποτε τους όχλους από αιματηρές πράξεις».

Διαφορετικά από το πλήθος συμπεριφέρονται κάποια άτομα που είναι αποφασισμένα να διατηρήσουν την ατομικότητά τους. Μιλάμε για άτομα με ψυχική αντοχή και με στερεά «πιστεύω». Τέτοια άτομα συνήθως κοσμούν το Πάνθεον των γνωστών επαναστατών ενάντια σε κάθε μορφή κατεστημένο. 

Οι περισσότεροί τους υπήρξαν έντιμοι ιδεολόγοι, πρωτεργάτες επαναστάσεων στις οποίες φυσικά χύθηκε πολύ αίμα, η συνηθισμένη κοινωνική διαδικασία με την οποία ανατρέπονται οι διεφθαρμένες κυβερνήσεις-εξουσίες.

Ένας άλλος σύγχρονος και κορυφαίος επιστήμονας, ο Serge Moscovici, στο βιβλίο του «Ψυχολογία των Δραστήριων Μειονοτήτων», βλέπει μια συμμετρία : «Οι μειονότητες προσπαθούν να μεταμορφώσουν τις συμπεριφορές και τα ίδια πιστεύω τους σε δημόσιες συμπεριφορές και τις δημόσιες δηλώσεις σε προσωπικές τους συμπεριφορές και πιστεύω».  

Η ψυχολογία της πλειονότητας ήταν αυτή των κοινωνικών επιρροών, ενώ η ψυχολογία της μειονότητας ήταν αυτή που έφερε τις μεγάλες κοινωνικές αλλαγές, όπως συνέβη στη Γαλλική και στη Ρωσική Επανάσταση.

Μέσα στην κοινωνική ομάδα, το άτομο επηρεάζεται από τους άλλους και ταυτίζεται μαζί τους, προσαρμόζοντας τη συμπεριφορά του ανάλογα προς εκείνη των άλλων ατόμων, έξω και πέρα από τα ατομικά του πιστεύω.

Ο Λε Μπον έλεγε ότι τα άτομα μέσα στην ομάδα αν και δεν κουράζονται να εκφέρουν προσωπικές γνώμες, ακολουθούν ξεκούραστα τον αρχηγό τους. Ο Λε Μπον διατυπώνει επίσης ότι η συλλογική αντίδραση, δημιουργείται από μία συναισθηματική στοργική και ασυνείδητη δύναμη. Τα άτομα συμβιβάζονται στις ομάδες για να επιδοκιμαστούν από αυτές.  

Τα πρώτα γνωρίσματα του όχλου είναι η ανυπαρξία της συνειδητής προσωπικότητας, η έλλειψη κριτικού πνεύματος, η κατάπτωση της νόησης, ο αποπροσανατολισμός των προσωπικών συναισθημάτων και σκέψεων, η αυταρχικότητα, ο συμβιβασμός, η αφέλεια, η ευπιστία, ο παρορμητισμός (γιατί ο όχλος κυριεύεται από ένστικτα και αποκτά το αίσθημα ακατανίκητης δύναμης ) κλπ.  

Η βάση αυτής της Ψυχολογίας του Όχλου, στηρίζεται στη δύναμη της ύπνωσης. Γιατί συνήθως ο αρχηγός, όντας ο δημαγωγός, προκαλεί εντυπώσεις, οι οποίες επηρεάζουν τα άτομα. 

Έχει σημασία όμως ο τρόπος, κατά τον οποίο παρουσιάζονται τα γεγονότα που προκαλούν εντυπώσεις. Κατά τον Λε Μπον, όποιος ξέρει την τέχνη του να προκαλεί εντύπωση στη φαντασία των όχλων, έχει και την τέχνη να κυβερνάει. 

Ο «τεχνίτης» αυτός που έχει ως βασικότερο χαρακτηριστικό του το γόητρο, χρησιμοποιεί τρία μέσα : τη διαβεβαίωση, την επανάληψη και τη μετάδοση.

Σύμφωνα με τον Λε Μπον, «οι ηγέτες των μικρών ανθρώπινων ομάδων, ήταν κατά ασυνείδητο τρόπο πάντοτε ψυχολόγοι, ενώ διέθεταν ενστικτώδη και συχνά πολύ σίγουρη γνώση για την ψυχή των όχλων».

Μόνο λίγοι και εκλεκτοί, ιδεολόγοι επαναστάτες, κατορθώνουν να ξεφεύγουν από την επιρροή του υποβάλλοντος και του υποβαλλόμενου και συνεχίζουν να αγωνίζονται για το κοινό καλό.

Με τη γνώση όλων των παραπάνω, συμπεραίνουμε πως η ένταξη του ατόμου στις ομάδες, πρέπει να έχει ως βασικό σκοπό την ενσωμάτωσή του στην κοινωνία, με παράλληλη δημιουργία όμως της δικής του υπεύθυνης προσωπικότητας με κρίση, λογική, νοημοσύνη, συναίσθημα, δράση, πίστη, στόχους κοινά ωφέλιμους. 

Η διατηρημένη ατομικότητα θα βοηθήσει στην καλύτερη επικοινωνία με τους συνανθρώπους και δεν θα απομονώσει.

Σήμερα τα αστικά κόμματα δεν ανήκουν στους εκάστοτε αρχηγούς τους. 

Όσο κι αν οι τελευταίοι χαράσσουν καθοριστικά τη στρατηγική και διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία τους. 

Τα κόμματα αντανακλούν κοινωνικές πραγματικότητες και ιδεολογικές αφετηρίες. 

Και μονάχα όταν η ίδια η κοινωνία τα απορρίψει, περνούν στην Ιστορία.