Εκκλησία και Έθνος
1. Ο λαός της Παλαιάς Διαθήκης, ο Ισραήλ, ήταν το πρωτότυπο του λαού του Θεού, που είναι η Εκκλησία του Ιησού Χριστού της Καινής Διαθήκης. Η λυτρωτική νίκη του Σωτήρος Χριστού έφερε σε ύπαρξη την Εκκλησία ως νέα ανθρωπότητα, τους πνευματικούς απόγονους του πατριάρχη Αβραάμ. Με του Αίμα Του, ο Χριστός μας λύτρωσε μπροστά στο Θεό από κάθε φυλή και γλώσσα και λαό και έθνος (Αποκ. 5:09). Η Εκκλησία από την ίδια της την φύση είναι οικουμενική, άρα και υπερεθνική.
Στην εκκλησία δεν υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ του Εβραίου και του Έλληνα (Ρωμ. 10:12). Ακριβώς όπως ο Θεός δεν είναι ο Θεός των Εβραίων και μόνο, αλλά και ο Θεός των εθνών (Ρωμ. 3:29), έτσι και η Εκκλησία δεν χωρίζει τους ανθρώπους είτε με βάση την εθνικότητα, είτε με βάση την τάξη. Σε αυτήν δεν υπάρχει ούτε Έλληνας, ούτε Εβραίος, ούτε περιτομή και ακροβυστία, ούτε βάρβαρος, Σκύθης, δούλος, ελεύθερος: ο Χριστός όμως είναι όλα και σε όλα (Κολ. 3:11).
Στο σύγχρονο κόσμο, η έννοια του έθνους χρησιμοποιείται με δύο έννοιες, ως εθνική κοινότητα και ως το σύνολο των πολιτών ενός συγκεκριμένου κράτους. Οι σχέσεις μεταξύ Εκκλησίας και Έθνους πρέπει να εξεταστούν στο πλαίσιο και των δύο σημασιών της λέξης αυτής.
Στην Παλαιά Διαθήκη, οι όροι ‘am και goy χρησιμοποιούνται για να υποδηλώσουν ένα λαό. Στην Εβραϊκή Βίβλο, κάθε όρος δίνει μια πολύ συγκεκριμένη έννοια, ο πρώτος είναι ο εκλεκτός λαός του Θεού δηλ. ο Ισραήλ, και ο δεύτερος σε πληθυντικό αριθμό, Goyim, είναι οι Εθνικοί. Στην ελληνική Αγία Γραφή (των Εβδομήκοντα), ο πρώτος όρος αποδόθηκε με τον όρο “λαός” ή “δήμος” (ένα έθνος ως πολιτική οντότητα), ενώ ο δεύτερος με τον όρο έθνος (σε πληθυντικό έθνη, δηλαδή ειδωλολάτρες).
Ο εκλεκτός λαός του Θεού, ο Ισραήλ, είναι σε αντίθεση με άλλα έθνη σε όλα τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης που συνδέονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με την ιστορία του Ισραήλ.
Ο λαός του Ισραήλ δεν επελέγη επειδή ξεπέρασε τα άλλα έθνη σε αριθμό ή οτιδήποτε άλλο, αλλά επειδή ο Θεός τους επέλεξε και τους αγάπησε (Δευτ. 7:6-8). Η έννοια του εκλεκτού λαού ενός Θεού ήταν μια θρησκευτική έννοια στην Παλαιά Διαθήκη. Το αίσθημα του χαρακτηριστικού της εθνικής κοινότητας των υιών Ισραήλ είχε τις ρίζες της στην επίγνωση του ότι ανήκουν στο Θεό μέσα από ένα συμβόλαιο που έγινε από τους πατέρες τους με τον Κύριο.
Ο λαός του Ισραήλ έγινε ο λαός του Θεού, του οποίου η κλήση ήταν να διατηρηθεί η πίστη του σε έναν αληθινό Θεό και να μαρτυρεί αυτή την πίστη σε άλλα έθνη, έτσι ώστε μέσω του Ισραήλ ο Θεάνθρωπος Ιησούς Χριστός, ο Σωτήρας όλων των ανθρώπων, να αποκαλυφθεί στον κόσμο.
Πέρα από το να μοιράζονται την ίδια θρησκεία, η ενότητα του λαού του Θεού εξασφαλίζονταν με την εθνική και γλωσσική κοινότητά τους και τις ρίζες τους σε μια συγκεκριμένη γη, την πατρίδα τους.
Η εθνική κοινότητα των Ισραηλιτών ήταν ριζωμένη στηνκαταγωγή τους από ένα προπάτορα, τον Αβραάμ. «Έχουμε Αβραάμ τον πατέρα μας» (Ματθ. 3:09, Λουκ. 3:08), έλεγαν οι αρχαίοι Εβραίοι, τονίζοντας ότι ανήκουν στους απογόνους εκείνου που όρισε ο Θεός να γίνει πατέρας πολλών εθνών (Γεν. 17:05). Μεγάλη σημασία δόθηκε στη διατήρηση της καθαρότητας του αίματος : οι γάμοι με ξένους δεν εγκρίνονταν επειδή σε αυτούς τους γάμους «το σπέρμα το άγιο» αναμειγνυόταν με τους λαούς εκείνων των εδαφών (Έσδρας 9:02).
Ο Θεός έδωσε στον λαό Ισραήλ τη Γη της Επαγγελίας για να ζήσει. Αφού ήρθαν από την Αίγυπτο, αυτοί οι άνθρωποι πήγαν προς τη Χαναάν, τη γη των προκατόχων τους, και με το θέλημα του Θεού την κατέκτησαν. Από τότε, η γη Χαναάν έγινε η γη του Ισραήλ, ενώ η πρωτεύουσα της, η Ιερουσαλήμ, έγινε το κύριο πνευματικό και πολιτικό κέντρο του εκλεκτού λαού του Θεού.
Ο λαός Ισραήλ μιλούσε μια γλώσσα που δεν ήταν μόνο η γλώσσα της καθημερινής ζωής, αλλά και η γλώσσα της προσευχής. Επιπλέον, τα εβραϊκά ήταν η γλώσσα της Αποκάλυψης, γιατί ήταν μέσα από αυτήν που ο ίδιος ο Θεός μιλούσε στο λαό Ισραήλ.
Στην εποχή πριν από την έλευση του Χριστού, όταν οι κάτοικοι της Ιουδαίας μιλούσαν Αραμαϊκά, η Ελληνική γλώσσα ανυψώθηκε ως η εθνική γλώσσα, ενώ η εβραϊκή συνέχισε να αντιμετωπίζεται ως ιερή γλώσσα με την οποία διεξάγονταν η λατρεία στο ναό.
Όντας καθολική από τη φύση της, η Εκκλησία είναι ταυτόχρονα ένας οργανισμός, ένα σώμα (Α΄ Κορινθ. 12:12). Είναι η κοινότητα των τέκνων του Θεού, ένα γένος εκλεκτό, ένα βασίλειον ιεράτευμα, ένα έθνος άγιο, ένας ιδιόμορφος λαός, ο οποίος στο παρελθόν δεν ήταν λαός, αλλά τώρα είναι λαός του Θεού (Α΄ Πέτρ. 2:9-10).
Η ενότητα των νέων αυτών ανθρώπων εξασφαλίζεται όχι από την εθνική, πολιτιστική ή γλωσσική κοινότητα, αλλά από την κοινή πίστη τους στο Χριστό και το Βάπτισμα. Ο νέος λαός του Θεού δεν έχει πόλη διαμένουσα εδώ, αλλά επιζητεί την μέλλουσα (Εβρ. 13:14).
Η πνευματική πατρίδα όλων των Χριστιανών δεν είναι η επίγεια Ιερουσαλήμ, αλλά η ουράνια Ιερουσαλήμ (Γαλ. 4:26). Το ευαγγέλιο του Χριστού δεν κηρύττεται σε μια ιερή γλώσσα που είναι κατανοητή σε έναν λαό, αλλά σε όλες τις γλώσσες (Πράξεις 2:3-11).
Το ευαγγέλιο δεν κηρύττεται σε ένα περιούσιο λαό προκειμένου να διατηρήσει την αληθινή πίστη, αλλά έτσι ώστε στο όνομα του Ιησού να κλίνει παν γόνυ, επουρανίων, επιγείων και καταχθονίων και κάθε γλώσσα να ομολογήσει ότι ο Ιησούς Χριστός είναι Κύριος, εις δόξαν Θεού Πατρός (Φιλιπ. 2:10-11).
2. Η καθολική φύση της Εκκλησίας, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι οι Χριστιανοί δεν πρέπει να έχουν κανένα δικαίωμα στην έκφραση της εθνικής τους ταυτότητας και της εθνικής τους αυτοδιάθεσης. Αντίθετα, η Εκκλησία ενώνει μέσα της το καθολικό με το εθνικό. Έτσι, η Ορθόδοξη Εκκλησία, αν και καθολική, αποτελείται από πολλές Αυτοκέφαλες Εθνικές Εκκλησίες.
Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, έχοντας επίγνωση ότι είναι πολίτες της ουράνιας πατρίδας, δεν πρέπει να ξεχνούν την επίγεια πατρίδα τους. Ο Κύριος Ιησούς Χριστός, ο Θείος Ιδρυτής της Εκκλησίας, δεν είχε κανένα καταφύγιο στη γη (Ματθ. 8:20) και επισήμανε ότι η διδασκαλία που έφερε δεν είχε τοπικό ή εθνικό χαρακτήρα. «Έρχεται ώρα, όταν ούτε σε αυτό το βουνό, ούτε ακόμη στην Ιερουσαλήμ, θα λατρεύετε τον Πατέρα (Ιωάν. 4:21).
Παρ’ όλα αυτά, προσδιόρισε τον Εαυτό Του με τους ανθρώπους με τους οποίους ανήκε από τη γέννηση. Μιλώντας στην Σαμαρείτιδα τόνισε ότι ανήκει στο εβραϊκό έθνος. «Εσείς προσκυνήτε εκείνο που δεν ξέρετε, εμείς προσκυνούμε εκείνο που ξέρουμε, επειδή η σωτηρία είναι εκ των Ιουδαίων (Ιωάν. 4:22). Ο Ιησούς ήταν ένας πιστός υπήκοος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και κατέβαλε όλους τους φόρους υπέρ του Καίσαρα (Ματθ. 22-16-21).
Ο άγιος Παύλος, στις επιστολές του, δίδασκε τον υπερεθνικό χαρακτήρα της Εκκλησίας του Χριστού, αλλά δεν ξεχνούσε ότι από τη γέννηση ήταν Εβραίος εξ Εβραίων (Φιλιπ. 3:5), αν και Ρωμαίος πολίτης από πολιτογράφηση (Πράξεις 22:25-29).
Οι πολιτιστικές διαφορές των επί μέρους εθνών εκφράζονται ιδιαίτερα στη λειτουργική και σε άλλες εκκλησιαστικέ τέχνες, κυρίως στις ιδιαιτερότητες της χριστιανικής τάξη της ζωής. Όλο αυτό δημιουργεί εθνικούς χριστιανικούς πολιτισμούς.
Μεταξύ των αγίων που τιμούνται από την Ορθόδοξη Εκκλησία, πολλοί έγιναν φημισμένοι για την αγάπη τους στην επίγεια πατρίδα και την πίστη τους σε αυτήν. Ρωσικές αγιογραφικές πηγές εξυμνούν τον άγιο ευλαβή Πρίγκιπα Μιχαήλ του Τβερ, που έδωσε τη ζωή του για την πατρίδα του, συγκρίνοντας το κατόρθωμα του με το μαρτύριο του αγίου πρωτομάρτυρα Δημητρίου Θεσσαλονίκης.
Ο καλός εραστής της πατρίδας του είπε για τη γενέτειρα πόλη του, την Θεσσαλονίκη, «Ω Κύριε, αν καταστρέψεις αυτή την πόλη, θα χαθώ μαζί με αυτή, αλλά αν την σώσεις, θα σωθώ κι εγώ».
Σε όλες τις εποχές η Εκκλησία καλούσε τα παιδιά της να αγαπούν την πατρίδα τους εδώ στη γη και να μην λυπηθούν να δώσουν τη ζωή τους για να την προστατεύσουν, αν αυτή απειληθεί. Η Ρωσική Εκκλησία πολλές φορές έδωσε την ευλογία της στο λαό για να λάβει μέρος σε απελευθερωτικούς πολέμους.
Έτσι, το 1380, οάγιος Σέργιος του Ραντονέζ ο Θαυματουργός, ευλόγησε τα ρωσικά στρατεύματα με επικεφαλής τον εάγιο ευλαβή Πρίγκιπα Ντιμίτρι Donskoy πριν από τη μάχη με τους κατακτητές Τάταρους/Μογγόλους. Το 1612, ο άγιος Ερμογένης, Πατριάρχης Μόσχας και Πάσης Ρωσίας, έδωσε την ευλογία του επί των ατάκτων στον αγώνα τους με τους Πολωνούς εισβολείς.
Το 1813, κατά τη διάρκεια του πολέμου με τους Γάλλους επιτιθέμενους, ο Άγιος Φιλάρετος της Μόσχας, δήλωσε στο ποίμνιό του: Αν αποφύγετε να πεθάνετε για την τιμή και την ελευθερία της Πατρίδας, θα πεθάνετε ως εγκληματίες ή σκλάβοι. Πεθάνετε για την πίστη και για την Πατρίδα και θα σας δοθεί Ζωή και ένα στεφάνι στον Ουρανό.
Ο άγιος δίκαιος Ιωάννης της Κροστάνδης έγραψε αυτό για την αγάπη της επίγειας πατρίδας του: «Αγάπησε την επίγεια πατρίδα. Σε μεγάλωσε, σε έκανε διαφορετικό, σε τίμησε και σε εφοδίασε με τα πάντα. Αλλά να έχεις ιδιαίτερη αγάπη για την ουράνια πατρίδα.
Καθώς η πατρίδα αυτή είναι ασύγκριτα πιο πολύτιμη, επειδή είναι άγια, δίκαιη και άφθαρτη.
Το ανεκτίμητο αίμα του Υιού του Θεού έχει κερδίσει αυτή την πατρίδα για σας. Αλλά για να γίνεις μέλος αυτής της πατρίδας, θα πρέπει να σέβεσαι και να αγαπάς τους νόμους της, όπως ακριβώς είσαι υποχρεωμένος να σέβεσαι και πραγματικά να σέβεσαι τους νόμους της επίγειας πατρίδας.
3. Ο Χριστιανικός πατριωτισμός μπορεί να εκφραστεί ταυτόχρονα σε σχέση με ένα έθνος ως μια εθνική κοινότητα και ως κοινότητα των πολιτών της. Ο Ορθόδοξος Χριστιανός καλείται να αγαπά τηνπατρίδα του, κάτι το οποίο έχει μια εδαφική διάσταση, και τουςαδελφούς του εξ αίματος που ζουν σε όλο τον κόσμο.
Αυτή η αγάπη είναι ένας από τους τρόπους για την εκπλήρωση της εντολής του Θεού της αγάπης προς τον πλησίον, η οποία περιλαμβάνει την αγάπη προς την οικογένειά του, προς τους ανθρώπους της ίδιας φυλής και τους συμπολίτες.
Ο πατριωτισμός του ορθόδοξου χριστιανού πρέπει να είναι ενεργός. Εκδηλώνεται όταν ο ίδιος υπερασπίζεται την πατρίδα του εναντίον ενός εχθρού, εργάζεται για το καλό της πατρίδας, φροντίζει για την καλή κατάσταση της ζωής των ανθρώπων, μέσω, μεταξύ άλλων, της συμμετοχής του στις υποθέσεις της κυβέρνησης. Ο χριστιανός καλείται να διατηρήσει και να αναπτύξει τον εθνικό πολιτισμό και την αυτογνωσία των ανθρώπων.
Όταν ένα έθνος, πολιτειακό ή εθνοτικό, αντιπροσωπεύει πλήρως ή κατά κύριο λόγο μια μονό-ομολογιακή ορθόδοξη κοινότητα, μπορεί κατά κάποιο τρόπο να θεωρηθεί ως μια κοινότητα πίστης – ένα Ορθόδοξο έθνος.
4. Παράλληλα, τα εθνικά συναισθήματα μπορεί να προκαλέσουν αμαρτωλά φαινόμενα όπως επιθετικό εθνικισμό, ξενοφοβία, εθνικό αποκλεισμό και εχθρότητα μεταξύ των διαφόρων εθνοτήτων. Στα άκρα τους, τα φαινόμενα αυτά συχνά οδηγούν σε περιορισμό των δικαιωμάτων των ατόμων και των εθνών, πολέμους και άλλες εκδηλώσεις βίας.
Είναι αντίθετο προς την Ορθόδοξη Ηθική να χωρίζει τα έθνη σε καλύτερα και χειρότερα και να μειώνει κάθε εθνοτικό ή πολιτειακό έθνος. Ακόμη πιο αντίθετες προς την Ορθοδοξία είναι οι διδασκαλίες που θέτουν το έθνος στη θέση του Θεού ή μειώνουν την πίστη στο επίπεδο απλά μίας από τις πτυχές της εθνικής αυτογνωσίας.
Αντιστεκόμενη σε αυτά τα αμαρτωλά φαινόμενα, η Ορθόδοξη Εκκλησία διεξάγει την αποστολή της συμφιλίωσης μεταξύ των εχθρικών εθνών και των εκπροσώπων τους. Έτσι, σε συγκρούσεις μεταξύ των εθνοτήτων, δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της με οποιαδήποτε πλευρά, εκτός από τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ένα από τα συμβαλλόμενα μέρη επιδεικνύει εμφανή επιθετικότητα ή αδικία.
