Η αφετηρία του ποντιακού ελληνισμού εντοπίζεται στο θρύλο τής Αργοναυτικής Εκστρατείας και στο μύθο του Φρίξου και της Έλλης.

Ο Φρίξος, γιος της Νεφέλης και του Αθάμαντα, βασιλιά του Ορχομενού στη Βοιωτία, συκοφαντήθηκε από την Ινώ, τη δεύτερη γυναίκα του πατέρα του, και οδηγήθηκε στον τόπο της θυσίας. Την αδικία δεν ήθελαν όμως ούτε και οι θεοί… 

Ένα χρυσόμαλλο κριάρι που εμφανίστηκε από τον ουρανό, σταλμένο από τον Δία, έδωσε τη λύση. Ο Φρίξος και η αδελφή του η Έλλη, που έκλαιγε για τον επικείμενο χαμό του, πήδηξαν στη ράχη του και πέταξαν μαζί του προς την Ανατολή. Ενώ όμως περνούσαν πάνω από ένα θαλάσσιο στενό, η Έλλη ζαλίστηκε, έπεσε από το κριάρι στο νερό και πνίγηκε. Η θάλασσα πήρε το όνομά της και ονομάστηκε Ελλήσποντος, γιατί πόντος στα αρχαία σήμαινε θάλασσα.

Μόνος του πια ο Φρίξος συνεχίζει και φτάνει σε μια μακρινή χώρα, την Κολχίδα (σημερινή Γεωργία). Εκεί θυσιάζει το κριάρι στον Δία για να τον ευχαριστήσει, και το δέρμα του το χαρίζει στον τοπικό βασιλιά, τον Αιήτη. Ο βασιλιάς κρεμά το δέρμα σε μια βελανιδιά και βάζει έναν δράκοντα να το φυλάει. Αυτή είναι η πρώτη επαφή του μητροπολιτικού ελληνισμού με τον Πόντο.

Η δεύτερη είναι η Αργοναυτική Εκστρατεία, που κίνητρό της είχε την ανάκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος από την Κολχίδα.

Στην Ιωλκό, κοντά στον σημερινό Βόλο, βασίλευε ο πατέρας του Ιάσωνα, Αίσονας, τον οποίο εκθρόνισε βιαίως ο αδελφός του, Πελίας. 

Ο Ιάσωνας, που προσπάθησε να αποκαταστήσει την τάξη, κάλεσε τον σφετεριστή θείο του να εγκαταλείψει το θρόνο και να τον επιστρέψει στον πατέρα του. Ο Πελίας δεν αρνήθηκε, αλλά του ζήτησε να φέρει προηγουμένως το χρυσόμαλλο δέρας από την Κολχίδα στην Ιωλκό. 

Ήταν βέβαιος ότι από ένα τέτοιο ταξίδι ο ανιψιός του δεν θα γυρνούσε ζωντανός…

Ο Ιάσωνας σήκωσε το γάντι και η εκστρατεία ξεκίνησε. Ονομάστηκε Αργοναυτική από το πλοίο που τους μετέφερε, την Αργώ, το οποίο κατασκεύασε ο ξακουστός ναυπηγός Άργος, γιος του Φρίξου.

Στην εκστρατεία αυτή συμμετείχαν οι γονείς των ηρώων του Τρωικού Πολέμου. Ο πατέρας του Αχιλλέα Πηλέας, ο πατέρας του Οδυσσέα Λαέρτης, ο Ηρακλής, ο Ορφέας, οι Διόσκουροι Κάστορας και Πολυδεύκης, ο Θησέας, ο πατέρας του Αίαντα Τελαμώνας αλλά και η Αταλάντη, η μοναδική γυναίκα στο σκάφος.

Στην Κολχίδα πια ο Ιάσωνας έχει να αντιμετωπίσει τον βασιλιά Αιήτη, ο οποίος του ζητά να κάνει μια σειρά άθλους για να του παραδώσει το δέρμα. Η επιτυχία του ήταν εγγυημένη από τη στιγμή που έβαλε το χέρι της η κόρη του Αίαντα, Μήδεια, την οποία ο ήρωας ερωτεύτηκε και πήρε μαζί του στην Ιωλκό.

Ο μύθος δηλώνει τις δυσκολίες και τους αιματηρούς αγώνες που κατέβαλαν οι Έλληνες στην αρχή της ιστορίας τους για τον έλεγχο του εμπορικού δρόμου προς τον Εύξεινο Πόντο, όπου πλέον εγκαταστάθηκαν μόνιμα.

Ο Εύξεινος Πόντος στην αρχή ονομαζόταν Άξενος Πόντος (Άξεινο τον ονομάζει ο Πίνδαρος), με το επίθετο να ερμηνεύεται ως αφιλόξενος. Ο όρος «Εύξεινος», που επικράτησε, αποτελεί ευφημισμό.

Εύξεινος Πόντος και Ελληνισμός

Οι Ελληνικές αποικίες του Εύξεινου Πόντου

Κατά την Ελληνική μυθολογία η περιοχή κατοικείτο από τη θεότητα «Πόντος», γιος του Αιθέρα και της Γαίας. Είναι επίσης η θάλασσα την οποία διέσχισε ο Ιάσονας κατά την Αργοναυτική εκστρατεία με το μυθικό πλοίο Αργώ. Η μυθολογία θέλει δε τον Αυτόλυκο, μέλος της Αργοναυτικής εκστρατείας, ως ιδρυτή της Σινώπης.

Κατά τους ιστορικούς, ο Πόντος αποικίζεται από τους Έλληνες από τον 8ο π.Χ. αιώνα. Η πόλη δε της Μιλήτου φέρεται σαν ιδρύτρια πολλών πόλεων τόσο στα δυτικά, όσο και στα ανατολικά παράλια του Ευξείνου Πόντο.

Πέρα από τη σημασία της θαλάσσιας χώρας, ως Πόντος είναι γνωστή στο ελληνικό στοιχείο και η βόρεια ακτή της Μικράς Ασίας που βρέχεται από τα νερά του Ευξείνου Πόντου. Οι κάτοικοι αυτής της περιοχής λέγονται Πόντιοι.

Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η γεωγραφική περιοχή που εκτείνεται από την Σινώπη στα δυτικά έως την Γεωργία στα ανατολικά, φιλοξένησε τη Δυναστεία των Κομνηνών που ίδρυσε την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. 

Στο τέλος του A΄ Παγκόσμιου Πολέμου οι ελληνορθόδοξοι του Πόντου επιχειρούν τη σύσταση είτε αυτόνομα, είτε σε συνεργασία με τους Αρμένιους υπό μορφή συνομοσπονδίας, ανεξάρτητου κράτους. 

Το εγχείρημά τους απέτυχε με αποτέλεσμα τον αφανισμό και ξεριζωμό του ελληνορθόδοξου στοιχείου από την περιοχή που πήρε διάσταση γενοκτονίας.

Οι αρχαίοι εμπορικοί δρόμοι της περιοχής μελετώνται σήμερα εκτεταμένα από επιστήμονες, καθώς ο Εύξεινος Πόντος διαπλεόταν από Χετταίους, Κάρες, Θράκες, Έλληνες, Πέρσες, Κιμμέριους, Σκύθες,Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Γότθους, Ούννους, Άβαρους, Βούλγαρους, Σλάβους, Βάραγγους, Σταυροφόρους, Βενετούς, Γενοβέζους, Λιθουανούς, Γεωργιανούς, Πολωνούς, Τάταρους, Οθωμανούς και Ρώσους.

Ίσως ο τομέας τα περισσότερα υποσχόμενος της βαθειάς υποβρύχιας αρχαιολογίας είναι η έρευνα για βυθισμένους προϊστορικούς οικισμούς στην υφαλοκρηπίδα και για αρχαία ναυάγια στην ανοξική ζώνη, που αναμένεται να είναι εξαιρετικά καλά διατηρημένα λόγω της απουσίας οξυγόνου. 

Αυτή η συγκέντρωση ιστορικών δυνάμεων σε συνδυασμό με τις ιδιότητες συντήρησης των ανοξικών νερών του Ευξείνου Πόντου, έχει προσελκύσει το αυξημένο ενδιαφέρον ενάλιων αρχαιολόγων, που έχουν αρχίσει να ανακαλύπτουν μεγάλο αριθμό αρχαίων πλοίων και οργανικών υπολειμμάτων, πολύ καλά διατηρημένων.

Ο Εύξεινος Πόντος είναι το μεγαλύτερο μη οξυγονωμένο θαλάσσιο σύστημα. Αυτό είναι αποτέλεσμα του μεγάλου βάθους της θάλασσας και της σχετικά υψηλής αλμυρότητας (και ως εκ τούτου πυκνότητας) των νερών του βάθους η ανάμειξη του φρέσκου νερού με το θαλασσινό περιορίζεται στο πολύ στα 100 με 150 μ., ενώ το νερό κάτω από την επιφάνεια αυτή εναλλάσσεται μόνο μια φορά ανά χίλια χρόνια.

Επομένως δεν υπάρχει καμία σημαντική ανταλλαγή αερίων με την επιφάνεια, και ως αποτέλεσμα το αποσυντιθέμενο οργανικό υλικό στο ίζημα καταναλώνει κάθε διαθέσιμο οξυγόνο.

Ενώ είναι γενικά αποδεκτό πως ο Εύξεινος Πόντος υπήρξε λίμνη γλυκού νερού (τουλάχιστον τα άνω στρώματά της) με ένα σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο κατά τη διάρκεια του τελευταίου παγετώνα, η μετά τον παγετώνα ανάπτυξή της σε θάλασσα παραμένει ζήτημα εντατικής μελέτης και συζητήσεων. 

Υπάρχουν καταστροφολογικά σενάρια, όπως αυτά που προτείνουν οι Γουίλλιαμ Ράιαν και Γουόλτερ Πίτμαν, καθώς και μοντέλα που δίνουν έμφαση σε μια πιο σταδιακή μεταβολή σε αλατούχες συνθήκες. 

Βασίζονται σε διαφορετικές θεωρίες για το επίπεδο που η λίμνη γλυκού νερού είχε φτάσει μέχρι την περίοδο που η Μεσόγειος Θάλασσα ήταν αρκετά ψηλά ώστε να ρέει πάνω από τα Δαρδανέλια και τον Βόσπορο. 

Από την άλλη, μια μελέτη στον θαλάσσιο πυθμένα στην πλευρά του Αιγαίου δείχνει πως την 8η χιλιετία π.Χ. υπήρχε μεγάλη ροή φρέσκου νερού που έβγαινε από τον Εύξεινο Πόντο.

Το τέλος των Ελλήνων του Πόντου

Πόντιοι ποδοσφαιριστές καταδικάστηκαν και απαγχονίστηκαν, χωρίς απτές αποδείξεις αντι-τουρκικής δραστηριότητας: 

Οι Τούρκοι εθνικιστές αισθάνθηκαν προσβεβλημένοι επειδή η φανέλα της ομάδας των Ποντίων έφερε τα χρώματα της ελληνικής σημαίας

Το 1921 ο Κεμάλ υπέγραψε σύμφωνο φιλίας και συνεργασίας με την  κομμουνιστική Σοβιετική Ένωση. Έτσι γινόταν εύκολο γι' αυτόν να στραφεί εναντίον του ελληνικού στρατού που είχε προελάσει στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. 

Ο αγώνας του Κεμάλ κατά του ελληνικού στρατού είχε ως αποτέλεσμα να θεωρηθούν οι Έλληνες του Πόντου και της Μικράς Ασίας ως δυνάμει συνεργάτες του "εχθρού" και "προδότες".

Έτσι, αρχικά οι ηγέτες των Ελλήνων Ποντίων εξοντώθηκαν σε δίκες παρωδίες και στη συνέχεια άρχισε κύμα τρομοκρατίας κατά των ελληνικών πληθυσμών. Πρωτοστάτης στο έργο αυτό ήταν ο Τοπάλ Οσμάν από την Κερασούντα. Η τρομοκρατία και οι αγριότητες κορυφώθηκαν στα τέλη του 1921 και στις αρχές του 1922.

Τελικά, με ειδική σύμβαση που περιεχόταν στη συνθήκη της Λωζάνης οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας, ανεξάρτητα από την εθνικότητα, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να μετοικήσουν στην Ελλάδα. Η επιλογή του θρησκεύματος ως κριτηρίου για την ανταλλαγή ή την παραμονή είχε ως αποτέλεσμα την άφιξη στην Ελλάδα, εκτός των Ελλήνων, και των διασωθέντων Αρμενίων, ενώ από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι εξισλαμισμένοι Πόντιοι.

Αρκετοί (περίπου 85.000-100.000) Έλληνες Πόντιοι είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους ήδη από το 1918, ακολουθώντας το ρωσικό στρατό κατά την υποχώρησή του. 

Αυτοί εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Γεωργία και την Κριμαία. Διατήρησαν τους δεσμούς τους και το εθνικό τους φρόνημα, και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1990 οι απόγονοι αυτών εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα.

Η αποχώρηση των Ελλήνων είχε ως αποτέλεσμα την ερήμωση και την οικονομική παρακμή της περιοχής. Σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Τουρκίας, ο Πόντος δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί οικονομικά και η υστέρησή του από το μέσο όρο της οικονομίας της Τουρκίας ήταν έντονη.

Το αποτέλεσμα ήταν να προκληθεί μεγάλο κύμα μετανάστευσης αρχικά προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Τουρκίας και στη συνέχεια προς τη Γερμανία. Η Τουρκία προσπάθησε να δημιουργήσει κίνητρα, με την εισαγωγή της καλλιέργειας του ρυζιού και του φουντουκιού, αλλά τα αποτελέσματα ήταν περιορισμένα.

Τον Σεπτέμβριο του 1968, ισχυρός σεισμός συγκλόνισε τη Σαμψούντα, τη Σινώπη, το Μπολού και το Μπαρτίν.

Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης είχε ως αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν τα λιμάνια του Πόντου από Ρώσους, Γεωργιανούς και Αρμενίου, οικονομικούς μετανάστες, οι οποίοι ασχολούνταν με το εμπόριο, τις κατασκευές και διάφορες ημιπαράνομες δραστηριότητες. Όμως, η οικονομική ανάκαμψη που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στη Ρωσία έχει ενθαρρύνει το κύμα επιστροφής των οικονομικών μεταναστών προς τις πατρίδες τους.